کمبود برق در ایران به‌ویژه در تابستان موجب نگرانی‌های فراوانی می‌شود. در این راستا برخی ماینینگ بیت‌کوین را عامل اصلی بحران برق معرفی کرده‌اند. این گزارش به بررسی سهم واقعی استخراج ارزهای دیجیتال در بحران برق و مقایسه آن با سایر عوامل می‌پردازد.
براساس آمار، میزان مصرف برق شبکه بیت‌کوین به‌گونه‌ای است که سهم ایران از آن حدود ۱۵ گیگاوات‌ساعت در روز بوده، که کمتر از ۲٪ از مصرف کل برق کشور را شامل می‌شود. عوامل دیگری مانند فرسودگی نیروگاه‌ها و افزایش مصرف خانگی در تابستان از دلایل اصلی کمبود برق در کشور هستند.
برای حل بحران برق، به جای تمرکز بر محدود کردن ماینینگ بیت‌کوین، پیشنهادات شامل افزایش کارایی نیروگاه‌ها، اصلاح شبکه انتقال، مدیریت مصرف و تنوع منابع انرژی هستند. این اقدامات میتواند به بهبود پایداری و کارایی شبکه برق کمک کند و بحران را کاهش دهد.
کمبود و قطعی مکرر برق در ایران هر سال نگرانی‌های گسترده‌ای را ایجاد می‌کند. از بهار آغاز می‌شود و تا پیک مصرف تابستان ادامه دارد؛ به‌ویژه این اتفاق در شهرهای بزرگ که فشار بر شبکه افزایش می‌یابد، تشدید می‌شود. برخی ماینینگ بیت‌کوین را به‌عنوان عامل اصلی این بحران معرفی می‌کنند، اما آیا واقعاً سهم استخراج ارزهای دیجیتال در مصرف برق کشور به‌قدری است که بتوان آن را مقصر اول دانست؟ در این گزارش با استناد به گزارش‌های معتبر، سهم ماینینگ از مصرف برق کشور را بررسی می‌کنیم، زیربنای فنی شبکه بیت‌کوین و مکانیزم‌های محدودکننده آن را شرح می‌دهیم و در نهایت مصرف استخراج را در مقایسه با سایر بخش‌های برق‌بر کشور می‌سنجیم.
اصول استخراج بیت‌کوین و مدل مصرف انرژی جهانی
استخراج بیت‌کوین (Mining) بر اساس اثبات کار (Proof of Work) انجام می‌شود. ماینرها دستگاه‌های اختصاصی (ASIC) را برای حدس زدن یک عدد هش که شرط شبکه را برآورده کند، به‌کار می‌گیرند. هرچه قدرت محاسباتی (هش‌ریت) بیشتر باشد، احتمال یافتن بلاک جدید بالاتر می‌رود، اما هم‌زمان مصرف برق نیز افزایش می‌یابد.
- گزارش کمبریج از مصرف برق بیت‌کوین نشان می‌دهد مصرف برق شبکه بیت‌کوین در سال ۲۰۲۵ حدود ۱۷۷٫۸۸ تراوات‌ساعت است؛ معادل ۴۸۷٫۴ گیگاوات‌ساعت در روز.
- دیجی اکونومیست نیز با روشی اقتصادی درآمد ماینرها را معیار قرار داده و مصرف سالانه ۱۷۵٫۸۷ تراوات‌ساعت محاسبه کرده است؛ برابر ۴۸۲٫۱۱ گیگاوات‌ساعت در روز.
نصف‌شدن پاداش هر بلاک (Halving) در آوریل ۲۰۲۴ باعث شد پاداش استخراج هر بلاک از ۶٫۲۵ به ۳٫۱۲۵ بیت‌کوین کاهش یابد. با در نظر گرفتن میانگین ۱۰ دقیقه زمان استخراج هر بلاک (۱۴۴ بلاک در روز)، سقف تولید روزانه شبکه ۴۵۰ واحد بیت‌کوین است.
سهم ایران از هش‌ریت جهانی و مصرف برق ماینینگ در کشور
دلایل اصلی جذب ماینرها به ایران شامل قیمت ارزان برق و تحریم‌های مالی است که امکان انتقال سرمایه را دشوار می‌کند. طبق داده‌های Wikipedia، ایران در سال ۲۰۲۴ حدود ۳٫۱٪ از هش‌ریت شبکه بیت‌کوین را در اختیار داشته است.
با این آمار، بخش قابل انتظاری که از مصرف روزانه استخراج بیت‌کوین به ایران اختصاص می‌یابد، به شرح زیر است:
مصرف روزانه استخراج بیت‌کوین در ایران ≃ ۳٫۱٪ × ۴۸۷٫۴ GWh/day ≃ ۱۵٫۱ GWh/day
مقایسه با مصرف برق کل کشور
برای درک بهتر نسبت، مصرف روزانه کل برق ایران در سال ۲۰۲۳ را بررسی می‌کنیم:
- بر اساس گلوبال اکونومی مصرف سالانه کشور ۳۳۵٫۱۷ میلیارد کیلووات‌ساعت بوده است؛ یعنی ۹۱۸٫۳ گیگاوات‌ساعت در روز.
- طبق گزارش ورلد دیتا رقم سالانه ۳۱۵٫۸۴ میلیارد کیلووات‌ساعت؛ معادل ۸۶۵٫۲ گیگاوات‌ساعت در روز (WorldData.info).
نسبت مصرف ماینینگ به کل مصرف:
15GWh/day ÷ 918 GWh/day ≃ 1.6٪
حتی با فرض حداکثر سهم ۱۵٫۱ گیگاوات ساعت در روز، استخراج، کمتر از ۲٪ مصرف روزانه را به خود اختصاص می‌دهد.
مکانیزم تنظیم سختی (Difficulty) و ثابت ماندن تولید
یکی از ویژگی‌های کلیدی شبکه بیت‌کوین مکانیزم تنظیم سختی استخراج است. هر ۲۰۱۶ بلاک (حدود ۱۴ روز) یک بار سختی چالش محاسباتی تغییر می‌کند تا زمان میانگین استخراج همان ۱۰ دقیقه باقی بماند. بدین‌ترتیب:
- افزایش تعداد ماینرها یا هش‌ریت >> افزایش سختی >> تولید بلاک با همان نرخ ثابت ۱۰ دقیقه‌ای
- کاهش هش‌ریت >> کاهش سختی >> حفظ میانگین ۱۰ دقیقه
بنابراین حتی اگر قدرت محاسباتی کل شبکه چند برابر شود، تولید بیت‌کوین روزانه بیشتر نمی‌شود. این سازوکار از افزایش ناگهانی عرضه جلوگیری و ثبات شبکه را تضمین می‌کند.
دلایل اصلی کمبود برق در ایران
اما تحلیل‌های دقیق‌تر نشان می‌دهند عوامل دیگری سهم بسیار بیشتری در بحران برق کشور دارند:
- فرسودگی و ناکارآمدی نیروگاه‌ها
- سهم بازده حرارتی برخی واحدهای گازی کمتر از ۳۵٪ است.
- تأخیر در تعمیر و نگهداری به‌دلیل تحریم تأمین قطعات.
- تلفات شبکه انتقال و توزیع ≃۱۳–۱۵٪
- فرسوده بودن خطوط انتقال و پست‌های فشار قوی.
- افزایش مصرف خانگی و کشاورزی
- در تابستان مصرف خانگی تا ۲۰ درصد بیشتر می‌شود؛ کولرهای گازی و پمپ‌های آبیاری بیشترین سهم را دارند.
- نوسان در تأمین سوخت نیروگاهی
- محدودیت در تامین گاز طبیعی و گازوئیل.
- رشد مصرف صنعتی و توسعه صنایع برق‌بر
- افتتاح کارخانه‌های فولاد و پتروشیمی جدید بدون همزمانی کافی با افزایش ظرفیت تولید.
راهکارهای پیشنهادی چیست؟
برای کاهش بحران برق و بهبود پایداری شبکه، باید اول اولویت‌ها را درست تعریف کرد:
- افزایش بهره‌وری نیروگاه‌ها: بازسازی و ارتقاء توربین‌ها، استفاده از تکنولوژی‌های ترکیبی گاز و بخار.
- اصلاح شبکه انتقال: کاهش تلفات با نوسازی خطوط و نصب کابل‌های با کیفیت بالا.
- مدیریت مصرف: طرح‌های تعرفه‌گذاری منعطف، فرهنگ‌سازی مصرف بهینه خانگی و صنعتی.
- تنوع منابع انرژی: توسعه نیروگاه‌های تجدیدپذیر (خورشیدی و بادی) و تأمین پایدار سوخت.
- نظارت و قانون‌گذاری: تعیین سقف مصرف ماینینگ و مجوزدهی منظم براساس ظرفیت منطقه‌ای.
کلام آخر
با وجود جذابیت استخراج بیت‌کوین برای برخی شهرها و مناطق به‌دلیل ارزان بودن برق، سهم واقعی آن در مصرف کل برق ایران کمتر از ۲٪ است. شبکه بیت‌کوین با مکانیزم تنظیم سختی، مانع از تولید بیش از حد می‌شود و افزایش تعداد ماینرها و به تبع آن هش‌ریت تأثیری بر تعداد بیت‌کوین‌های روزانه ندارد. بنابراین برای حل بحران برق کشور، باید بر بهبود کارایی تولید و انتقال برق، مدیریت مصرف و توسعه منابع جدید تمرکز کرد، نه محدود کردن ماینینگ که سهم ناچیزی در مصرف دارد.
